Ин мақола ба контекстҳои фарҳангию иҷтимоӣ, одобу русуми таоми суннатии халқи тоҷик- оши палав бахшида шудааст. Палав яке аз хўрокҳои асосии ҷашну маросимҳо, маъракаҳо, маҳфилҳои дўстонаи мардуми тоҷик ба шумор меравад. Инчунин дар фарҳанги суннатии тоҷикон як қатор расму ойниҳое мавҷуданд, ки ба оши палав рабти бевосита доранд. Муаллиф илова бар маълумоти мардумшиносӣ, бо такя бар манобеи забоншиносӣ роҷеъ ба этимологияи калимаиìошî андешаҳояшро баён кардааст. Дар мақола номгўйи навъҳои зиёди оши палав зикр шудаанд, ки аз садсолаҳои пеш то ба имрўз ба вуҷуд омадаанд. Оид ба оши палав дар байни халқ шеъру таронаҳо, нақлу ривоятҳои ҷолиб зиёданд, ки чанде аз онҳо дар мақола зикр шуда, аз маҳбубият ва мавқеи муҳими ин таом дар рўзгори мардуми тоҷик дарак медиҳанд.
Дар ҳар кишвар таомҳое мавҷуданд, ки дар рўзгор ва фарҳанги он халқ мавқеи муҳим доранд. Масалан, таомҳои оши палави тоҷикону ўзбекон, бешбармақи қирғизӣ, мурғобикабоби чинӣ, донеркабоби туркӣ, борши украинӣ, фалофили арабию яҳудӣ, кимчии кореягӣ, сушии ҷопонӣ ва монанди инҳо дар ҷаҳон маъруф буда, мояи ифтихори халқу миллатҳои мазкур мебошанд.
Оши палав ба ҳайси таоми суннатии тоҷикон як навъ унсури фарҳангсоз ва муттаҳидкунандаи мардум буда, он соли 2015 дар шакли номинатсия аз ҷониби олимони Пажўҳишгоҳи илмӣ-тадқиқотии фарҳанг ва иттилоот таҳия гашта ба Феҳристи репрезентативии ЮНЕСКО оид ҳифзи мероси фарҳанги ғайримоддии башарият пешниҳод шуд. Вай дар санаи1-уми декабри соли 2016 дар Ҷаласаи 11-уми байнидавлатии ЮНЕСКО оид ҳифзи мероси фарҳанги ғайримоддӣ мавриди баррасӣ қарор гирифта, расман дар феҳристи мазкур сабт гардид. Ин дастоварди фарҳангиёни кишвар боиси шодию мояи ифтихор буда, аз миллати фарҳангофар будани тоҷикон гувоҳӣ медиҳад.
Пешниҳод ва сабти номинатсияи «Оши Палав ҳамчун хўроки анъанавӣ ва фазои иҷтимоию фарҳангии он дар Тоҷикистон” ба рўйхати репрезентативии ЮНЕСКО иқдоми хеле муҳим ва саривақтӣ буда, мавқеъ ва шуҳрати палави тоҷикиро дар миқёси ҷаҳонӣ боз ҳам густардатар хоҳад кард.
Оши палав як навъи хўроки анъанавиест, ки дар байни мардуми тоҷик маҳбубияти зиёд дорад, аз ин рў онро “шоҳи таомҳо” низ меноманд. Одатан, ҷашну маросим ва нишастҳои тоҷикон бе оши палав намегузарад. Палав боиси афзудани эътибори дастархону мизи тўю маъракаҳо мебошад. Дар хонаҳо кадбонувон пайваста навъҳои гуногуни палавро омода мекунанд, дар ошхонаву чойхонаҳо низ он таоми ҳамарўза ва дўстдоштаи харидорон аст. Вақте ки ба хонаи тоҷикон меҳмон меояд, мизбон муваззаф мешавад, ки баҳри иззати меҳмон оши палав пазад.
ТАЪРИХ
Палав дар байни мардумони муқимии Осиёи Марказӣ, яъне ниёгони тоҷикон аз қадимулайём ба вуҷуд омадааст. Зеро гузаштагони тоҷикон– суғдиёну бохтариён ба кишоварзӣ ва махсусан ба шоликорӣ шуғл доштаанд. Бинобар манобеи таърихӣ, дар ҳазораи II пеш аз мелод соҳаи шолипарварӣ аз Ҳинд ба кишварҳои Эрони Шарқӣ– суғдиёну бохтариён гузаштааст.
Роҷеъ ба судманд будани биринҷ ва таомҳои биринҷӣ табибону донишмандон дар осори худ ба таъкид сухан гуфтаанд. Чунончи, Абўалӣ ибни Сино дар “Ал-қонун”, Ал-Ҷўрҷонӣ дар “Захираи Хоразмшоҳӣ”, Абўисҳоқи Атъима дар девони “Канз-ул-иштиҳо”, ки дар он анвои таомҳо тавсиф шудаанд, Қорӣ Раҳматуллои Возеҳ дар “Кони лаззат ва хони неъмат”, Ал-Оқилӣ дар “Махзан-ул-адвия” ва ғайра доир ба хусусиятҳои шифоӣ ва нерубахшии хўрокҳои биринҷдор маълумот додаанд. Ҳамчунин дар асарҳои адабию фолклорӣ ва пажўҳишҳои этнографию таърихӣ дар хусуси таоми муҳими тоҷикон будани оши палав тасвиру тавсифҳои зиёд қайд шудаанд.
НАВЪҲОИ ПАЛАВ
Оши палав аз масолеҳи муқаррарие чун сабзӣ, биринҷ, гўшт, равған, пиёз ва бо иловаи обу намак пухта мешавад. Ба он мувофиқи табъ ва хоҳиши мизоҷон нахўд, зира, заъфарон, сирпиёз, биҳӣ, мурч, зелол, лиму ва дигар адвиёти хуштамъкунанда илова мекунанд. Тарзи таҳияи оши палав аз се марҳила: тайёр кардани зирбак, ҷўшонидани маҳсулоти дег ва дам андохтани биринҷ иборат мебошад. Ҳар кадоми ин амалҳо меъёр ва фосилаи вақти муайянро тақозо дорад. Барои таҳияи оши палав деги чўянӣ лозим аст.
Дар тўли асрҳо байни мардуми тоҷик навъҳои зиёди оши палав ба вуҷуд омадаанд. Аз ҷумла, палави баргитокӣ, палави софӣ, оши кенҷа, оши девзира, оши заъфаронӣ, қимапалав, оши дампухт, оши куҳнадам, оши биҳигин, оши як ба як, оши ҳафтравған, иликпалав, халтапалов, сурхпалов, оши пўстдунба, оши мавизӣ, оши сафед, оши зардчуба, оши оқпарӣ, оши уйғурӣ, оши эшонхўр, ғелакпалав, кукупалав, палави лубиёдор, палави дона-дона, палави самарқандӣ, мурғпалав, бедонапалав, какликпалав ё кабкпалав, оши исфарагӣ, оши Ўротеппа ва ғайра, ки дар маҷмўъ беш аз 200 навъ мешаванд. Имрўзҳо низ пазандагони моҳир бо ҳунари ошпазии худ муштариёни зиёдро ба чойхонаву ошхонаҳо ҷамъ карда, бо ному истилоҳҳои нав палави пухтаи худро муаррифӣ ва таблиғ мекунанд. Чунончи, оши Пўлод, оши Сари Осиё, оши Тайга, оши чойхона, оши кампири Садаф, оши Гипрозем ва ғайра.
Номи палавҳо вобаста ба таркиби адвиёт, маҳалли пухтупаз, навъи биринҷ, шаклу сифат ва номи пазандаи он навъи ош аз ҷониби мардум гузошта шудаанд. Баъзе номҳо тобишҳои маҷозӣ ё киноявӣ ҳам доранд, чунончи, “оши эшонхўр”, “оши мардакхўр”, “палави ҷони амма” ва чанде дигар. Аз нигоҳи макони густариш баъзе навъи палав бо номи маҳдуд ба деҳа, ноҳия ва вилоят буда, баъзеи дигарашон дар ҷумҳурӣ ва берун аз он низ шуҳрат доранд.
Қорӣ Раҳматуллои Возеҳ дар “Кони лаззат ва хони неъмат” роҷеъ ба 228 навъи таомҳои маъмули замони худ маълумот дода, аз ҷумла навъҳои зиёди палавро зикр кардааст. Чунончи, олуболупалав, анорпалав, бирёнпалав, боқилопалав, баррапалав, яхнипалав, луқмапалав, шибитпалав, палови орд, ҷалолипалав, палови курма, палови ҳиноӣ ва чанде дигар дар охири садаиXIX дар Осиёи Марказӣмаъмулу машҳур будаанд.
Дар Ҳиндустон низ оши палав хўроки маъруф мебошад. Тибқи сарчашмаҳои таърихӣ, ҳангоми ҳукмронии сулолаҳои мусулмон аз Осиёи Марказӣ на фақат забони мо тоҷикӣ– форсӣ забони расмӣ ва дарборӣ буд, балки хўрокҳои тоҷикӣ низ таомҳои шоҳона ба шумор мерафтанд. Масалан, шаҳӣ пулав, Шаҳҷаҳанӣ пулав, кашмирӣ пулав, зирапулав, миштипулав, яхнипулав ва ғайра. Ҳатто баъзе номи палавҳо, агар дар байни тоҷикон фаромўш шуда бошанд, дар байни ҳиндуҳо ҳанўз бо номи худ боқӣ мондаанд.
Абўисҳоқи Атъима дар“Канз-ул-иштиҳо” роҷеъ ба анвои таомҳо, мавқеи онҳо дар рўзгори мардум ба тариқи назми бадеӣ сухан гуфта, палавро“султони таомҳо” ва“музаъфар” номидааст. Ҳарчанд дар навиштаҳои ў истилоҳи“палав” вонамехўрад, аммо дар тасвирҳояш хўроки бо биринҷи зард оши палавро мемонад.
Ҳамчунин муаллиф аз биринҷи сафед – ширбиринҷ, ошзира – палави зирадор, оши кишмиш – палави кишмишдор ёдовар шудааст. Музаъфар – номи навъе аз палав будааст, ки онро дар Бухоро низ музаффарпалав меномиданд. Абўисҳоқ ба гунаи ҳаҷв рубоии зеринро дар ин бобат гуфтааст:
Мискиншикаме, ки бе музаъфар бошад,
Ҳамчун ҳабашӣ дилаш мукаддар бошад.
Бар хони вай арчи нони чун х(в)ар бошад,
Он нон чӣ кунад, ки бе музаъфар бошад.
ЭТИМОЛОГИЯ
Роҷеъ ба этимологияи вожаи “палав” муҳаққиқон пажўҳиши хос нагузаронидаанд. Бархе онро аз решаи“паҳлавон” тахмин кардаанд, яъне оши паҳлавонӣ, баъзе пажўҳишгарон онро вожаи иқтибосии санскритӣ шуморидаанд.
Инчунин мардум ба таври оммиёна шарҳ медиҳанд, ки калимаи“ош” аз сарҳарфи ду унсури асосии таркиби он: “о” – “об” ва“ш” – “шолӣ” иборат мебошанд. Калимаи“палав” низ шарҳи оммиёна ёфтааст. Ин номро мураккаб аз ду калима “пал” (манзур: пали шолӣ) ва“ов” (об) донистаанд. Шарҳҳои этимологии халқӣ ҳарчанд асоси илмӣ надоранд, аммо аз муҳаббату алоқамандии мардум нисбат ба ин таоми маъруф дарак медиҳанд.
Дар мавриди решаи вожаи “ош” дар ин мақола мо мехоҳем, ки андешаҳои худро низ баён намоем. Калимаи “ош” чуноне ки дар “Фарҳанги забони тоҷикӣ” омадааст: “ҳар хўроке, ки дар дег пухта мешавад” [ҷ.1, с. 942], яъне дар маҷмўъ хўрок ё таомро“ош” мегўянд. Масалан, оши бурида, оши туппа, оши кашкоб ва ғайра. Дар манобеи адабӣ, калимаи ош хеле зиёд истифода шудааст. Ибни Ямин гуфтааст:
На ҳамчу дег сияҳрў шавам зи баҳри шикам,
На даст кафча кунам аз барои косаи ош.
Аммо дар забони ҳам адабӣ ва ҳам гуфтугўйӣ вожаи“ош” ба маънои палав низ мавриди истифода аст. Дар натиҷаи ҷустуҷўи сарчашмаҳои этимологӣ ва луғатномаҳо ба мо маълум гашт, ки решаи калимаи“ош” дар забонҳои ҳиндуаврупоӣ ба маънои “хўрдан” будааст. Тибқи маълумоти Манучеҳри Ориёнпури Кошонӣ дар“Фарҳанги решаҳои ҳиндуаврупоии забони форсӣ” вожаи“ош” бо калимаҳои авестоии“асити” (athiti), санскритии“ас” “ад”, “адми” (as, ad, ádmi), лотинии“эссе”, “эдере” (ēsse, edere), юнонии“эдеин” (ēdein) ва“эду” (ēdō) ҳамреша буда, ҳама маънои хўрданро ифода мекунанд. Феъли хўрдан инчунин дар забонҳои англисӣ“эит” (eat), олмонӣ“эссен” (essen), литвонӣ“эстӣ” (ēsti), латвиягӣ“эст” (ēst), чехӣ“йист” (jī st) ва дар забони русӣ “есть” (jest) аз ҳамин реша баромадааст [ниг.: 4, 64-65].
Инчунин дар забони санскрит“асана” (aśana) ба маънои хўрок, ғизо маъмул будааст.
Табдили овози“С” ба“Ш” дар калимаи“ош” мутобиқи қоидаи маъмулии калимаҳои санскритиву форсии бостон анҷом ёфтааст. Баъзе калимаҳои умумиориёӣ, ки овози«с» доштаанд, дар забони ҳиндии бостон ва баъзе забонҳои ҳиндуаврупоӣ шакли худро нигаҳ доштаанд. Масалан, калимаи«сура» (sura) дар забони ҳиндии бостон дар ҳамин шакл рафта, дар забони форсии навин он ба«шўр» (намакин) табдил ёфтааст. Дар забонҳои англисӣ– sour, дар олмонӣ– sauer, дар норвегии қадима– surr ва амсоли инҳо боқӣ мондаанд. Дар баробари ин баъзе калимаҳои санскритӣ, ки ба форсӣ гузаштаанд, «су»-и онҳо ба«шу» табдил ёфтаанд. Масалан, вожаи«шугун» дар забони форсӣ– фоли нек аз шакли санскритии«сугун» гузаштааст. «Шумон» (номиқадимаи шаҳри Ҳисор) дар сарчашмаҳои бостонӣ ба гунаи«Суман» зикр гаштааст.
Ҳамин тавр, «срамана»-и санскритӣ(sramana – роҳиби ойини буддоӣ) дар форсӣ«ша-ман» шудааст. Яъне овози«ш» дар баъзе калимаҳои форсӣ муодили овози«с» дар за-бонҳои ҳиндуаврупоӣ мебошад.
Эҳсон Баҳромӣ дар«Фарҳанги вожаҳои Авесто» гунаҳои калимаи“ад” (ad) ва“аш” (aš)-ро ба маънои хўрдан аз мутуни Авесто пайдо карда, шарҳ додааст. Хулоса, калимаи“ош” бунёди ҳиндуаврупоӣ дошта, муодили он дар забонҳои фавқуззикр ба маънои“хўрдан” ва гоҳе«хўрок» боқӣ мондааст. Дар забони тоҷикӣ он ба таври умумӣ ҳамчун таом, хўрок ва ғизо кор бурда мешавад. Ҳамин тариқ, дар натиҷаи васеъ кардани маънӣ ва касрати истифода имрўзҳо калимаи«ош» як навъ му-родифи«палав» шудааст.
РАСМУ РУСУМ ВА ОШИ ПАЛАВ
Дар фарҳанги суннатии тоҷикон як қатор расму ойинҳое роиҷ мебошанд, ки ба оши палав рабти бевосита доранд. Чунончи ҷамъомадҳо ва маросимҳои маслиҳатошӣ, сабзирезакунон, оши наҳор, оши дари хона, оши занҳо, оши таги чодар, оши ҳовгўён, оши домодталбон, оши ҳарифона, оши сиёҳ, оши себегаҳа ва ғайра. Баъзе маросимҳои эътиқодӣ– оши бибиён, момоошӣ, пайғамбарошӣ, мулҷарошӣ, шайтоношӣ, муйлабошӣ ва амсоли инҳо ҳатман бо пухтан ва тановули оши махсус баргузор мешавад. Имрўз чанде аз ин маросимҳо маҳдуд ба хонавода шуда, бархе дигар ба чорчўбаи Қонун дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросимҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон даромадаанд.
Оши палав хўрокест, ки мардумро новобаста ба синну сол, ҷинсият, мансубияти динию этникӣ ва касбу кор дар гирди миз ё дастархони суннатии ҷамъомаду маъракаҳо муттаҳид месозад. Дар байни тоҷикон ибораи"оши оштӣ" маъруф аст, ки шахсони бо ҳам қаҳриро калонсолон ва шахсони муътабар ба миён даромада, сари дастархони оши палав менишонанд. Пас аз хўрдани оши палав тарафҳо қарзи номусу виҷдони худ мешуморанд, ки бо ҳам сулҳу дўстӣ кунанд.
Мардуми тоҷик оши палавро ҳамчун таоми муқаддаси миллии худ мешуморанд ва бовар доранд, ҳар касе ки оши палави дигареро хўрд бояд то чил сол эҳтироми он шахсро пос дорад. Оши палав инчунин воситаи пайванди дўстӣ мебошад. Масалан, дар минтақаҳои Суғду Зарафшон ва водии Ҳисор ҷамъомадҳои анъанавии«Гаштак» ва«Гапхўрӣ» маъмул аст, ки дўстон мунтазам ҳафтае ё моҳе як бор дар хонаҳои якдигар ё дар чойхонаҳо ҷамъ омада, дастаҷамъона ҳатман оши палав тайёр карда, бо ҳам мехўранд ва суҳбатҳо мекунанд. Ба ин монанд истилоҳи“оши ҳарифона” низ машҳур аст, ки 3-4 нафар дўстон ба таври дастаҷамъона масолеҳи палавро мехаранд ва
худашон оши палав пухта, бо ҳам тановул мекунанд. Маслиҳатошӣ яке аз маросимҳои пеш аз ҷашни арўсии тоҷикон мебошад, ки ҳам дар хонаи домод ва ҳам дар хонаи падари арўс барпо мешавад. Одатан маслиҳатошӣдар рўзҳои бахосият– панҷшанбе ё ҷумъа баргузор мегардад. Дар маслиҳатошӣ 5-6 нафар аз хешу ақрабо, ҳамсояҳо ва дўстон дар хонаи тўйдор ҷамъ меоянд. Махсусан, ба ин маърака мўйсафедони таҷрибадору ботадбир даъват мешаванд. Пас аз зиёфат масъалаҳои баргузории маросимҳои минбаъдаи тўй ва рўзу соати онҳо маслиҳат шуда, шахсони масъул муайян мегарданд.
Сабзирезакунон яке аз расмҳои суннатии таркиби ҷашни арўсӣ ва хатнасури тоҷикон ба шумор меравад. Як рўз пеш аз маъракаи оши наҳор ё оши халқ ба тўйхона ошпаз ва баъзе мардҳои ҳамсояву хешони наздикро барои сабзирезакунӣ даъват мекунанд. Даъватшудагон бо корду тахтачаҳои худ дар вақти муайяншуда ҳозир мешаванд ва дар хонаи васеъ ё агар фасли гармо бошад, болои суфа ё зери дарахти соядори тўйхона дастархон густарда, сабзиҳоро пўст канда, реза мекунанд. Дар вақти реза кардани сабзӣ суруду рубоиҳо мехонанд, ҳазлу шўхӣ ва латифаҳо нақл мекунанд.
Дар Хуҷанд тоза ва реза кардани сабзии оши палав усули хос дошт. Тибқи маълумоти куҳансолон, сабзиро неш ба поён дошта, аз боло ба поён бояд пўст канд, вагарна деҳқон хафа мешавад. Аз ҷиҳати дигар, бо ин тарз пўст кандани сабзӣ бехатар мебошад, чунки дастро корд намебурад.
Нақл мекунанд, ки боре дар яке аз маъракаҳо дўстон дар шаҳри Хуҷанд шарт мекунад, ки оё дар як дег ду навъи хўрок пухтан мумкин аст. Ошпази таҷрибадоре ин шартро иҷро мекунад ва соҳиби ҳадя мегардад. Ў дар деги калон зирбаки палавро омода карда, дар ишкамбаи тозашудаи гўсфанд маҳсулоти шўрборо андохта, даҳони ишкамбаро сахт дўхта, ба даруни дег мегузорад. Вақте ки оши палав омода мешавад, онро ба табақҳо кашида, истеъмол мекунанд. Сипас ошпаз аз даруни ҳамон дег аз
даруни ишкамба шўрборо ба косаҳо бардошта, ба аҳли нишаст тақдим мекунад. Ҳама мазаи шўрборо чашида, ба ошпаз аҳсан мегўянд.
Тибқи боварҳои мардуми тоҷик, биринҷ неъмати муқаддас ба шумор меравад. Биринҷро ҳатто ба дандони пайғомбар шабеҳ донистаанд. Агар донаҳои биринҷ аз табақ ба рўйи дастархон афтанд, одамони муътақид онро бо эҳтиром аз суфра чида ба даҳон меандозанд. Назар ба гуфтаҳои мардум, ба ҳар як дона биринҷ дар биҳишт барои онҳо як ҳур эҳдо мешудааст. Дар байни тоҷикон расме буд, ки вақте табақи ширбиринҷро аз дари хона медароварданд, барои ҳурмати ин таом аҳли нишаст аз
ҷойҳои худ бархеста, таомро истиқбол мекарданд.
Мувофиқи одобу русуми меҳмондории тоҷикон, меҳмон агар рўзона ояд, то оши палав нахўрад, намерафтааст. Оши палав таоми олӣ ва ниҳоии мардум буда, аз хатми меҳмондорӣ ё зиёфат дарак медиҳад. Ба ин маънӣ мақоли халқие ҳам ҳаст, ки“Баъд аз ош як дам мабош”.
Дар водии Ҳисор баъзе мардум дар вақти ошхўрӣ ангушти худро дар равғани палав тар карда, ба абрувони худ мемоланд. Ин амалро чунин шарҳ медиҳанд, ки ҳамаи узвҳои сари инсон ба ҷуз аз абрўвон аз палав баҳра мебардоштаанд. Масалан, чашм ошро мебинад, бинӣ мебўяд, забон мечашад, дандон биринҷҳоро мехояд вағайра, аммо абрў аз ош бенасиб мемондааст. Барои ҳамин одамони куҳна ҳам ба абрўвон равған молида, онро ҷилодор мекарданд ва ҳам абрўвонро аз палав бенасиб намегузоштанд.
Мувофиқи нақли сокини Хуҷанд Ислом Раҳимов, дар байни ҷавонон расми мўйлабошӣроиҷ будааст, ки дар он дўстон ба муносибати мўйлаб баровардани ҷавони навхате ҷамъ омада, оши палав мехўрданд. Сипас соҳиби зиёфат ангушташро ба равғани таги табақ тар карда, ба мўйлаби наврустааш мемолид ва мўйлабро метофт. Баъд аз баргузории ин зиёфат ў дар қатори ҷавонони болиғ ҳисоб мешуд ва ҳуқуқ дошт, ки ришу мўйлабашро тарошад.
ПАЛАВ ДАР АНЪАНАҲО
Анъанаҳои ҷолиби марбут ба оши палав миёни мардум зиёданд. Дар деҳаи Ёваи назди шаҳри Хуҷанд ҷамъомадҳои гапхўрӣё гаштакмаъмул аст, ки дар он дўстон сари дастархон гирд омада, оши палав мехўранд. Шахсе аз аҳли нишаст, ки аз палав сернашуд, табақи холиро гирифта, мисли доира навохтан мегирад. Ин амал чунин маънодорад, ки як нафар сер нашудааст ва мизбон қарздор мешавад, ки боз як зиёфати дигар диҳад. Яъне оши ба дўстон пешкашкарда кам будааст. Дар ин ҳолат агар имкон бошад, зуд як табақи дигар палав меоранд.
Дар Ҳисор пештар оши палавро ба таври шўхиомез “Мирзопалав” меномиданд. Чуноне ки дар як таронаи халқӣ аз забони кадбонуе омадааст:
Найзадастакам угро,
Нохунсўзакам шўрбо,
Ассалому алайкум, Мирзопалав,
Арвоҳ занад оталаро
Нисбат ба дигар таомҳо палав серғизову хушхўр ва маҳбуби мардум мебошад, аз ин сабаб дар намунаҳои фолклорӣ он«шоҳи хўрокҳо» номида шудааст. Дар та-ронаи дигаре, ки аз сокинони ноҳияи Файзобод ба қайд гирифта шудааст, ба тарзи ҳаҷвӣ хўрокҳои маъмулӣ як навъ радабандӣ гаштаанд ва палав дар садри онҳо ҷойгирифтааст:
Неъматҳо ҷамъ шуданд, ошро бикарданд подшоҳ,
Ширбиринҷ қозикалон гашту қурутоб додхоҳ.
Ҷевачӣ шуд ялама, ширкаду гашт мирзо,
Шуд фатири равғанин дар байни онҳо туқсабо.
Доир ба ғизонокии таомҳои суннатӣ дар фолклори мардумони водии Ҳисор таронае маъмул аст, ки хўрокҳо ба тариқи шўхиомез як навъ дараҷагузорӣ шуда, ба палав афзалият дода шудааст:
Шўла то остона,
Ордов то паси хона.
Ҷон палави мастона,
Ба манзил мерасона.
Чи тавре ки зикр шуда, сабаби“шоҳи таомҳо” номидани палав, бегуфтугў, ишора ба серғизо ва нерубахш будани он мебошад. Дар гузашта мардикоронро аз рўйи ошхўриашон интихоб мекардаанд. Ҳар мардикоре, ки бештар ош хўрда тавонад, кори зиёд карда метавонист.
Дар Қаротегину Дарвоз, дар тўю сурҳо мусобиқаи гўштингирӣ баргузор мешуд. Паҳлавони пурқуввате ба майдон баромада, дар замин чорзону зада менишаст. Ба назди
ў дар табақе оши палав меоварданд, ки онро“табақи паҳлавонӣ” меномиданд. Ҳар касе аз доваталабон, агар бо ў гўштин гирифтан хоҳад, ба майдон меомад ва аз табақи ў таом мехўрд. Пас аз палавро бо ҳам хўрдан ҳар ду аз ҷой хеста, ба ҳам даст дода салом мекарданд ва пири маърака ба онҳо дуо медод.
МАСАЛ ВА ОШИ ПАЛАВ
Оид ба оши палав дар байни халқ шеъру таронаҳо, зарбулмасалу мақол , нақлу ривоятҳои ҷолиб зиёд эҷод шудаанд, ки аз маҳбубияти ин таом дарак медиҳанд. Чунончи, “ Ошу ошноӣ”, “Ош нест, ошноӣ нест”, ё худ«Оши мардум қарз аст”. Яъне оши маъракаи халқро, ки хўрдӣ, дар навбати худ ба мардум ош карда, деҳ. Ё ин ки: “Оши касеро хўрдӣ, ғами ошаша хўр ”.
Дар якчанд мақолҳо серғизо ва нерубахш будани оши палав таъкид гаштааст. Масалан, “ Ош бошад, Даҳбед як қадам” ё худ: “ Ош бошад, Қалъаи баланд чи раҳ?”. Мақоли“Оши шабмонда– ба рўзи дармонда”, ба ин маънӣ аст, ки оши шабмонда ҳам неъмат аст ва насибаи касе мебошад. Дар баъзе намунаҳои дигар ба таоми хушхўр
будани оши палав ва ишора шудааст:
Полвони даҳон - палов,
Шаллоқи гулў - тўппа,
Оҳори даҳон - кочӣ,
Дўзахи даҳон - пиёба.
Ҷойи дигар дар мавриди маҳбубияти он мегўянд:
Ҳоҳӣ, ки шавӣ сер аз ош,
Байни ду табақ муштарак бош!
Дар робита ба оши палав миёни мардуми тоҷик баъзе хушгўйиҳо низ маъмуланд. Масалан, нисбат ба пурхўрҳо чунин мақолҳо истифода мешаванд: “Намехўрам, намехўрам, оши маро дар тағора кашед”; “Ҳар ҷо, ки ош аст, кал фаррош аст”; “Баъди ош ҳафт луқма нон”; “Вассаи хона ҷуфт, оши мехўрдагияш муфт”; “Ба умеди оши ҳамсоя турб натарош”; “Даҳоната ба оши ҳамсоя омўхта макун”.
Инчунин дар байни тоҷикон роҷеъ ба навъҳои оши палав, усулу таҷрибаҳои суннатӣ ва худи ошпазҳо нақлу ривоятҳои ҷолиб ва латифаҳои намакин фаровонанд. Умедворем, ки дар оянда фолклори марбут ба оши палав ва дигар хўрокҳои суннатии
миллӣ гирдоварӣ ва интишору пажўҳиш хоҳад шуд.
Адабиёти мавриди истифода
1. Абўисҳоқи Атъима[Матн] // Гулшани адаб. – Душанбе: Ирфон, 1976. – Ҷ.3. – С. 30-30.
2. Авесто[Матн] / Гузориш ва пажўҳиши Ҷ. Дўстхоҳ. – Душанбе: Қонуният, 2001. – 792 с.
3. Баҳромӣ, Э. Фарҳанги вожаҳои Авесто,ҷ. 1. – Теҳрон: Бунёди Нишобур, 1369 ш. (1990). – 544 с.
4. Кошонӣ, М.О. Фарҳанги решаҳои ҳиндуаврупоии забони форсӣ. – Исфаҳон, 1384 ш. (2005), 546 с.
5. Раҳимов, Д. “Гаштак” ҳамчун ниҳоди иҷтимоии суннатии тоҷикон [Матн] // Осор, маҷмўаи илмии Пажўҳишгоҳи илмӣ-тадқиқотии фарҳанг ва иттилоот.– Душанбе: Ирфон, 2014. – Ҷ.1. – С.9-34.
6. Раҳмонӣ, Р. Оши палави тоҷикӣ. – Душанбе: Адиб, 2015. – 32 с.
7. Санскритско-русский учебный словарь. Составитель Н.П. Лихушина. – М., 2004. – 180 с.
8. Шовалиева, М. История кулинарной културы таджиков. – Душанбе: Дониш, 2015. – 168 с.
Дилшод Раҳимов
