Наврӯз дар таърихи тоҷикон мисли китоби муқаддасест, ки дар тӯли ҳазорсолаҳо суннатҳои неки гузаштагони ориёии моро дар саҳифаҳои худ маҳфуз дошта, аз насл ба насл то замони мо овардааст. Вақте ба таърихи пайдоиш ва такомули ҷашни Наврӯз дар тамаддуни ориёӣ назар меафканем, мебинем, ки ин ойини куҳани аҷдодӣ дар низоми давлатдориҳои ниёгони мо мақому манзалати басо арзанда доштааст. Миллати тоҷик ҷашни Наврӯзро дар тӯли садсолаҳо, ба монанди дигар арзишҳои фарҳангиву миллӣ, ҳифз намуда, дар замони навин онро ҷузъи таркибии ҳувияти миллӣ ва мояи сарбаландии маънавии худ медонад. Тамоми ҷанбаҳои ваҳдатбахши ҷашни Наврӯзро наметавон фақат дар мақолот, ҳамоиш ва конфронсҳои равшанфикрону аҳли маърифат ҷустуҷӯ кард.
Дар ин ҷо танҳо баъзе унсур ва ойинҳои ҷашни Наврӯзро, ки дар намунаи ёдгориҳои қадим инъикос гардидаанд, ёдовар мешавем. Аввалин ёдгориҳои қадимии мардуми тоҷик нақшсангҳо ба ҳисоб рафта, ҷанбаҳои гуногуни ҳаёти одамон дар онҳо инъикос гардидаанд. Масалан, дар нақшсангҳои минтақаи Бадахшон ва Рашт аз расми офтоб сар карда, оинҳои зиёди наврӯзӣ дар онҳо мунъакис шудаанд. Чунин ҳолат дар катибаҳои рӯи харсангҳои Ҳафтрӯд низ ба хубӣ мушоҳида мешавад, ки ин расмҳоро 5 ҳазор сол пеш сакоиҳои ориёитабор ҳаккокӣ кардаанд ва ҳоло бо номҳои Тағмалӣ ва Соймалитош дар байни мардуми қирғизу қазок машҳур мебошанд. Агар мо ба расмҳои Тағмалӣ ва Соймалитош назар кунем, мебинем, ки наққошон дар ин ҷо манзараи ҷашни бузургдошти Наврӯзро тасвир кардаанд. Ҷуфтбаророн аз қадим яке аз маросимҳои бошукӯҳ буда, то ҳол боқӣ мондааст, ки расми он дар ин деворнигораҳо акс ёфтааст. Азбаски дар он замон одамон говро муқаддас медонистанд ва бо ӯ чун инсон рафтор менамуданд, онҳо барои говро ба ҷуфӣ баровардан хӯсаи говро ба бар намуда, ҳамчун гов ба назди ӯ мерафтанд ва бо базму бозӣ юғро аз гардани худ гирифта, ба гардани гов бор мекарданд. Дар ин маросим одами офтобсар тасвир шудааст, ки симои Ҷамшедро ифода менамояд ва говро ба сӯи юғ тела медиҳад. Мувофиқи ривоятҳо Ҷамшед аввалин шоҳи ташкилкунандаи ҷуфт ва киштукор мебошад. Ҷамшед тоҷи нурпоши офтобӣ дошт ва шахси офтобсар симои ӯст. Дар ҷои дигар, сипорро кашидани гов мушоҳида мегардад.
Унсури дигаре, ки хоси ҷашни Наврӯз буд ва дар деворнигораҳои қадим тасвир шудааст, рустании ҳум мебошад. Дар таҷлили Наврӯз аз рустании ҳум шарбат тайёр мекарданд, ки хосияти умрдарозкунандагӣ доштааст. Расми буттаи он дар танаи зарфҳои ба ҳазораи 6 то милод, ки мутааллиқи маданияти Хасуна, Ҷайтун ва Саразм аст, мушоҳида мешавад.
Ҳум, барсам ҳамчун рамзи олами наботот, рамзи ғизои ҳастии олами ҳайвонот ниёиш мешуд. Дар рӯзи Наврӯз шарбати ҳумро рамзи бедоршавӣ, баргардонидани баҳор, зиндашавии ҳаёт дар олам маҳсуб гардида, шарбат аз меваи ҳум, ки “зарингун” ном дошт, бо иловаи шарбати анор ва шир дар ибодатгоҳҳои маздаясно аз ҷониби 7 муъбад бо хондани дуоҳо аз Ҳум Яшт омода мегардид. Онро ба ширкаткунандагони маросим якҷуръагӣ медоданд, ки мағзро пок сохта, ҳушмандиро меафзуд. Дастгоҳҳои ҳумтайёркунӣ дар маъбадҳои ба ҳазораҳои дувуми то милод мутааллиқи Горун дар Марғуш ва Ориёнам (Ҷарқутан) дар Бохтар пайдо шудаанд.
Дигар хусусияти Наврӯз тоҷи нурафшон ба сар кардан аст, ки аз офтобпарастии гузаштагони мо ва дар Наврӯз нурпош шудани он гувоҳӣ медиҳад. Хусусиятҳои дар сар гул ниҳодан ва ба даст гул гирифтан, дар миёни гулҳо нишастан ва дар сар гулчанбар гузоштан аз гулҳо хоси Наврӯз мебошад ва инро дар базми деворнигораҳои толори маъбади Дилбарҷини замони Кушониён тасвиршуда мушоҳида кардан мумкин аст. Дар ин тасвир дар байни буттазорҳо дунафарӣ – як зану як мард, ки шояд зану шавҳар бошанд, бо либосҳои фохири рангоранг, дар даст ҷоми май гарми суҳбат мебошанд. Шоҳ дар болои тахти бо муҷассамаи ғурм ородода нишастааст ва дар сар тоҷи панҷгӯша дорад. Дар назди онҳо миҷмари фурӯзон, ки хоси Наврӯз мебошад, гузошта шудааст. Мутаассифона, то замони мо на ҳамаи расмҳо боқӣ мондаанд, аммо намоди бино шаҳодат аз он медиҳад, ки тамоми чор девори толор аз поин то боло бо персонажҳои базми наврӯзӣ пур будаанд.
Ҳамин ҳолатро дар деворнигораҳои маъбади худоёни Панҷакенти Қадим ҳам метавон мушоҳида кард. Дар ин ҷо ҷашнгирандагон мардҳо мебошанд, ки бо либосҳои гулдор дунафарӣ нишастаанд, дар мизҳо нону меваҷот гузошта шудаанд. Дар сар ва дастони баъзе аз онҳо хӯшаҳои ҷав (ҳамчун намунаи зироати зудпаз), барсам, сунбул ва косаҳои май аст. Муъбадон дар миҷмар анбари хушбӯй ҳамроҳ менамоянд. Дар болои сари ҳамаи иштирокдорон фарри наврӯзӣ дар ҳолати парвоз тасвир шудааст.
Наврӯз куҳантарин мероси муштараки миллатҳоест, ки ҳазорон сол дар сарзаминҳои паҳноваре аз шарқи Эронзамин то баҳри Миёназамин ва дар канори ҳамдигар зист мекунанд ва ин густураи ҷуғрофиёӣ “ҳавзаи фарҳангии Наврӯз” номида мешавад. Дар деворнигораҳои толори кӯшки Бабаликтеппа низ ширкаткунандагони ҷашни Наврӯз тасвир шудаанд. Ин ёдгорӣ дар наздикии Тирмиз ҷой дошта, ба асрҳои 6-7 милодӣ мансуб аст. Кашшофи он Л.И. Албаум саҳнаи базми ин кӯшкро динӣ ва Б.А. Литвинский мардумӣ номидаанд, аммо он ба ҷашни Наврӯз шабоҳат дорад. Дар ин ҷо ба монанди Дилбарҷин зану мард ҷуфт-ҷуфт, паҳлу ба паҳлу гирдзону нишастаанд. Занҳо аз болои либосҳои рангаи худ дар кандиз (ки аз ду сурохи чархии бағалҳои он ду тасма овезон аст) ва дар даст оина доранд. Оина рамзи рӯшноӣ ва покии наврӯзӣ мебошад. Зану мард дар даст соғарҳои гуногун дошта, бо якдигар нигоҳ карда, суҳбат мекунанд. Дар пушти сари онҳо хидматгорон, ки ҳаҷман хурдтар тасвир шудаанд, бо бодбезанҳо ба сарварони худ бод медиҳанд. Мутаассифона, расми шоҳ ва мусиқинавозон боқӣ намондаааст. Ҳамин тавр, ҷашни Наврӯз дар бисёр ёдгориҳои бостон тасвир шуда буд, аммо то замони мо кам андар ками онҳо боқӣ мондаанд.
Дар шароити имрӯза бо шарофати истиқлолият ва давлатдории миллӣ соли 2014 дар пойтахти Тоҷикистон маҷмаае сохта шуд, ки “Кохи Наврӯз” ном гирифт. Ин бино бо усули меъмории миллӣ сохта шуда, дар ҷаҳон бемисл аст. Маҷмаа аз 5 ошёна иборат буда, 11 толори он бо кори дастии ҳунармандони тоҷик аз қабили гаҷкорӣ, мозаика аз шишаҳои ранга, сақфҳои рангубор, кандакорӣ дар чуб, сангтарошӣ ва оиннабандӣ оро дода шудаанд. 21 июни соли 2019 бошад, “Кохи Наврӯз” ба сифати муъҷизаи муосир дар қатори 8 муъҷизаи Созмони Ҳамкории Шанхай пазируфта шуд. Ин маҷмаа метавонад баъди садсолаҳо ҳамчун намунае аз ёдгориҳои меъмории миллати тоҷик, ки бо ҷашни Наврӯз тавъам гардидааст, дониста шавад. Инчунин бо ташаббуси Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар пойтахти кишвар маҷмааи "Наврӯзгоҳ" сохта шуд, ки маркази асосии баргузории ҷашни Наврӯз гардидааст.
Илова бар ин, 15 марти соли 2022 дар Осорхонаи миллии Тоҷикистон таҳти унвони «Ҷашни Наврӯз дар асарҳои рассомони Тоҷикистон» намоиш доир гардид. Дар он 23 адад асарҳои беҳтарин рассомони машҳури мамлакат, 2 лавҳаи кандакорӣ ва 6 лавҳаи наққошӣ, ки дар онҳо манзараҳои баҳору ҷашни Наврӯз инъикос ёфтаанд, гирдоварӣ шуда буданд. Аз ҷумла офаридаҳои Зуҳур Ҳабибуллоев “Наврӯзи солҳои 30-юм”, Сабзалӣ Шарипов “Ғолибони Наврӯз”, Суҳроб Қурбонов “Сегонаи баҳорӣ”, Илҳом Абдураҳмонов “Баҳор дар кӯҳсор”, Муриват Бекназаров “Баҳор”, Владимир Боборикин “Наврӯз”, Қурбон Шарипов “Бузкашӣ” ва чандин асарҳои дигар ба маърази тамошо гузошта шуда буданд.
Ёдгориҳои меъморӣ ва бозёфтҳои бостоншиносии Осиёи Миёна ва асарҳои санъати тасвирӣ шаҳодат медиҳанд, ки аз замонҳои қадим Наврӯз бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил гардида, инъикоси он дар санъати мусаввирӣ дида мешавад. Инкишофи як зумра ҳунарҳои меъморӣ, кулолӣ, мисгарӣ, заргарӣ, қолинбофӣ, гулдузӣ ва ғайра ба пойдор мондан ва то имрӯз ба таври мукаммал омада расидани ин ҷашн низ мусоидат кардаанд. Намунаҳои нодири нақшунигоре, ки дар натиҷаи ҳафриёт аз Тирмиз, Варахша (Бухоро), Афросиёб (Самарқанд), Панҷакенти қадим, Хулбук (Хатлон) ва дигар минтақаҳову мамлакатҳо ёфт шудаанд, аз Наврӯзи гузаштагони мо гувоҳӣ медиҳанд. Таҳқиқу омӯзиши ояндаи онҳо барои равшан намудани масъалаҳои марбут ба ҷашни Наврӯз аҳаммияти бузург дорад.
Фарҳанги ориёӣ дар тимсоли Наврӯз ба ҷаҳониён ҷашнеро бахшидааст, ки бар пояи меҳру садоқат, хираду заковат ва адлу адолат бунёд гардида, ақлу мантиқро бар ҷаҳлу зулмат пирӯз гардонидааст. Имрӯз, Наврӯз ҳамчун рамзи эҳёи табиат, ҳамгироии фарҳангҳо ва таҳкими сулҳ дар ҷаҳон ҷойгоҳи хоси худро ишғол карда, на танҳо мероси гузаштагон, балки омили муҳими рушду ҳамгироиҳои оянда низ мебошад.
Носирова Лайло,
Мудири Маркази мероси
фарҳанги тоҷикони ПИТФИ.
