Ҳунаркада

Аслан дар паҳнои таърихи илми тоҷикон мавзӯи таомҳо ва тарзи омода кардани онҳо дар таносуби соир бахшҳои тамаддуни маърифатӣ-фарҳангӣ камтар омӯхта шудааст. Шояд ба он танҳо аз диди қаробати иҷтимоӣ ва тамоюли маишӣ доштанаш таваҷҷуҳи андаке шуда бошад. Вале бо вуҷуди ин аз даврони қадим чанд рисолаи мушаххас доир ба таомҳо мавҷуданд, ки маълумоти умумии хуб медиҳанд, вале аксаран бидуни номбар кардани меъёру таркиботи маводди таомҳо. Баъдан низ ду китоби нисбатан мукаммалтар низ ба таомҳо бахшида шудаанд, вале ваҷҳи махсусиёти таомпазии мардуми мо, таснифоти таомҳо, хусусиёти дасторхондорӣ ва ойини меҳмоннавозӣ ва хосияти шифобахшии таомҳо, ки хеле муҳим аст, қариб ки чизе нигошта нашудааст. Бад-ин манзур қарор додем зимни пажуҳише ин мавзӯъҳоро пайгирӣ кунем ва шояд барои муҳаққиқи оянда ҷиҳати ҷиддитар омӯхтани ин масъала роҳнамоӣ шавад.

Ноҳияи Рашт яке аз навоҳии кўҳистони Тоҷикистон буда, аз ҷиҳати маъмурӣ ба ноҳияҳои тобеи маркази ҷумҳурӣ дохил мегардад. Бо вуҷуди кору бори зиндагӣ бонувони ҷамоату деҳоти ноҳияи Рашт касбу ҳунарҳои анъанавиро идома дода истодаанд ва аз мероси гаронбаҳои аҷдодӣ бохабар буда, онро дар ҳаёти рўзмарраи хеш васеъ истифода мебаранд. Онҳо низ бо мурури замон ва пешрафти илму техника ба маҳсулотҳои замонавӣ рў овардаанд, вале бо вуҷуди ин анъанаи тоҷиконаашонро гум накардаанд. Аз ҷумла, бонувони раштӣ дар ҳифзу густариши таомҳои миллӣ ва маҳаллӣ низ дар ин минтақаи кўҳсор саҳми босазо доранд.

Дар вақти тайёр кардани ин таом ҳеҷ гоҳ нонро тоқ намегузоранд, ки хосияти хуб надорад. Тухпгарда аслан навъи дигари ширгарда буда, аз сабаби он ки ба хонаи шахси азодор бурдани шир ҷоиз нест, ба ҷои шир қурути обкардаро меандозанд. Мардуми маҳаллӣ бар он ақидаанд, ки дар хонае, ки мурда шудааст, нигоҳ доштани шир номумкин аст, гўё дар шир хун инъикос меёфта бошад. Агар ҳангоми мурдани ягон нафар дар ҳамон хона шир бошад, онро намехўранд ҳатман мепартоянд.

30-сол пеш оҳангсози ҷавоне дар синни 37-солагӣ ногаҳон вафот кард. Ба ибораи шоир худ Қимат буду боз ҳам қиматтар гардид. Дар тамоми рӯзномаҳои ҷумҳуриявӣ марсия ва сӯгвориҳои шоирони шинохтаи тоҷик Гулрухсор Сафиева, Ҳадиса Қурбоно-ва, Мавҷуда Ҳакимова, Ҳайрат Шанбезода, Султон Шоҳзода, Ширин Бунёд ва дигарон чоп шуданд. Махсусан, чакидаҳои хотири ошуфтаи Гулрухсор Сафиева «Дӯсти қимати ман» ва силсилаи шеърҳои Ҳадиса Қурбонова таҳти унвони «Агар донам зи дунё реҳлататро…» хеле таъсирбахш буданд. Ин чӣ ҷавоне,чӣ эҷодкоре буд, ки беҳтарин шоирҳои тоҷик дар ғамаш бо ҳасрат дарди дил карданд?

Дар ҳар устохона ҳадди ақал як усто ва ду се нафар шогирдон кор мекарданд. Устои калон дар назди курраи оташ истода, бо анбур оҳанро дар оташ сурх мекард ва ҳамроҳи яке аз шогирдон онро дар болои сандон бо путку хоиск зада, ба шакли дилхоҳ медаровард. Шогирди дигар банди саночи дамро мунтазам болову поён кашида, ба шўълаи ингишт бод медод, то ки оташ беист забона занад.

Устоди шинохтаи шашмақом, ҳунарманди мардумӣ Маъруфхӯҷа Баҳодуров дар мавриди ҳунари эҷодии устод Барот Яхшиев чунин гуфта буд: «Дар ҳунари мақомхонӣ аз ҳунармандони мардуми кӯҳистон ман ҳеҷ касро тӯли панҷоҳ соли охир пеш аз Барот Яхшиев гузошта наметавонам. Охири солҳои ҳафтодум садои хуши ӯро ҳангоми иҷрои таронаи «Қалъабандӣ» шунида будам. Ростӣ, ин таронаро аз забони хеле аз устодони бузург шунидаам. Аммо он гуна, ки аз забони Барот Яхшиев шунидам, аз касе нашнида будам. Ин тарзи хониш, яъне бо сабки нав, бо лаҳни нав, бо савтҳои хуши мардумӣ бори аввал маро гӯшу ҳуш намуда буд. Беш аз понздаҳ сол боз ин таронаро бо такрор гӯш мекунам ва аз дилам садое бармехезад, ки чаро мо ба қадри ӯ нарасидем». Ашк дар чашмони устоди шодравон Маъруфхӯҷа Баҳодуров ҳалқа зад. Гиря гулӯгираш кард, ӯ дигар маҷоли ҳарф задан надошт. Нигоҳи пуршарори маъниофараш чизе гуфтан мехост… Ва барои таскини дилаш гуфтам, ки мактаби ҳунарии устод Барот Яхшиев дар синаи ҳазорон ҳазор ошиқону шефтагони садояш умри абадӣ дорад ва ин мактаб аз нав эҳё мегардад.

«Падарам ин касбро аз устояшон, ки пеш аз он усто 4 пушти гузаштагонаш ин қандро омода мекардаанд, ёд гирифтаанд. Падарам 5-ум ва ман 6-ум пушт ҳастам, ки пешаи қандрезиро ҳам идома дода истодаам ва ҳам ба фарзандонам меомўзонам. Вақте ки мо хурд будем, падарам барои моро хурсанд кардан аз ҳамин қиёмҳо ба мо ҳар гуна ҳайвоначаву бозичаҳо сохта медоданд, ки ман низ аз он кас омўхтаам. Аз ҳамон давраҳо завқи қандтайёркунӣ дар дилам пайдо гашта буд. Ҳоло ҳам вақте тўй меравам дар хонаи соҳиби тўйдор бо баробари дегро ба болои оташ гузоштан писарбачаҳои дар тўй буда наздам омада, «амак ва ё бобо барои мо оҳуча сохта тид» мегўянд. Баъзеяшон он бозичаҳоро нигоҳ медоранд, ки ҳатто дар тўйи арўсии худ дар пеши тахти домодиву арўсиашон гузошта тўй мешаванд.»

Дар даҳсолаҳои охир дар саросари ҷаҳон раванди глобализатсия ё ҷаҳонишавӣ суръати худро афзуда, масъалаву мушкилоти зиёдеро ба бор овард. Дар фарҳанги суннатии ҳар як халқу миллат ва қавмҳои олам таъсири ногувори фарҳанги ғайр роҳ ёфт ва намунаҳои зиёди мероси фарҳанги ғайримоддӣ ба муқовимати технологияи ҷадид ва техникаи иттилоотии асри навин мувоҷеҳ шуда, мавқеи пештараи худро аз даст доданд.